(1238 Sluzewo, 1240 Sluzow, 1378 Sluszewo, 1424 Sluschew) 9 km na S od Starego Miasta Warszawy, dziś na pograniczu Mokotowa i Ursynowa, dzielnic Warszawy¹Obecną granicę między Mokotowem i Ursynowem wyznacza ul. Dolina Służewiecka, biegnąca w tym miejscu wzdłuż Potoku Służewieckiego. Potok ten, mający w tym miejscu bieg równoleżnikowy, przebiegał niegdyś przez wieś S. Po jego północnej stronie znajdowały się m.in. dwór i folw. Dziś ten teren obejmują granice dzielnicy Mokotów. Na południe od potoku znajdują się kościół i pozostałości dawnej wsi S. przy ul. Fosa. Ten teren wchodzi dziś w granice Ursynowa jako obszar Miejskiego Systemu Informacji o nazwie Stary Służew.

1. 1238 n. par. S. (NowND nr 1); 1427 n. distr. warsz. (PP 5 nr 520).

2. 1458 gran. między S. Ziemaka a Służewcem i Jemielinem dziedzinami Piotra i Jakuba (ZR nr 1084); 1468 S. graniczy z Czerniakowem i Milanowem [dziś Wilanów] (MK 5, 89v); 1499 sadzawka → p. 3; 1520 płosy w Witkowcu obok granic mokotowskich, zaczynając od granicy S. (MK 32, 67v); 1565 Mokotów graniczy z S. panów Służewskich (LM 1565 I, 31); 1790 młyn → p. 3.

3. Włas. duch. – opactwa czer., potem książ., następnie szlach. 1240 opactwo czerw. odstępuje ks. Konradowi I dobra S. i Popień w zamian za Borzęcin (Koch. nr 406); 1245 ks. Konrad I nadaje komesowi Gotardowi wieś S. z pr. patronatu, imm. sąd. dla mieszkańców, z barciami i pr. łowieckim ograniczonym do saren (AE II 226; NowND nr 3; Koch. nr 433, z defektami; Piber 113-151); 1378 ks. Janusz I transumuje dokumenty ks. Konrada I na S. z 1245 i 1241, wystawione dla Gotarda syna Łukasza, przodka dziedziców S., na prośbę tych dziedziców: Tomka, Łukasza, Mirosława, Łukasza ze swoim br. Stanisławem, Miczka, Adama, Abrahama, Borzyma, Marcisza, Wszebora, Jakuba i Andrzeja; zastrzega pr. niem. dla władzy książęcej (NKDMaz. 3 nr 204; SuprUzup. 147; PacUzup. 186 n.; Piber 113-151); 1395 Paweł dz. z S. (AE II 227v); 1407 Mikołaj z S. (Czer. nr 21); 1410 Mikołaj z S. wzięty do niewoli przez Krzyżaków (Biskup 706); 1411 Wierzbięta z S. (Czer. nr 2039, 2045, 2059); 1413 Paweł Kot z S. (Czer. nr 232); 1414-15 Abraham syn Borzysława z S. → p. 6; 1415 Janusz z S. (Czer. nr 401); 1416 Dochna ż. Pawła Kota z S. (Czer. nr 417); 1417 Mikołaj lub Miczko Bryszek z S. (Czer. nr 549, 554, 575); 1417 pan Wierzbięta z S. (Czer. nr 601); 1418 Jan z S. (Czer. nr 1003); 1419 Piotr Gąsię z S. kupuje od Czesława z Radzymina pr. bliższości do Gostkowa w z. ciech. za 20 kóp gr (MK 3, 18); 1419 Adam z S. → p. 6; [1419?] Świętosława wd. po Jakuszu zw. Karzeł z S. kwituje krewnych ze spłaty za cz. po zm. Świętosławie Wróblu w Słomczynie (MK 3, 98v); 1420 Jachna c. Pawła Kota z S., ż. Piotra z Umiastowa kwituje swego br. Mikołaja Kota z zadośćuczynienia za dobra (MK 3, 68v); 1421 szl. Mikołaj Kocię z S. i jego pełnomocnik Jan Łuczyc z S. procesują się z Wojciechem z Łowczewa [Łuszczew, z. soch.] i Jachną swą siostrą, [synową] Adama z Umiastowa skarbnika warsz. o Leśny Młyn i o 60 kóp gr posp. (Warsz. 1, 6); [1421] Miczek z S. kupuje od Piotra i Grzegorza z Gościeńczyc ich części w Mirowicach za 66 kóp gr pras. (MK 3, 78v); 1422 Paweł Miedźwiedź z S. (Warsz. 1, 17v); 1422 Janusz Długi z S. ma kmiecia (Warsz. 1, 26-29); [1423] Janusz z S. sprzedaje swoim bratankom Mikołajowi, Janowi i Piotrowi swą cz. w Siedlcu [pow. mak.] za 100 grz. krak. (MK 3, 125v); 1424 Wierzbięta i Janusz z S. (Warsz. 1, 107); 1424 Paweł Ziemakowic z S. (Warsz. 1, 116v); 1424 Paweł Miedźwiedź, Abraham kapłan i Jan dziedzice z S. sprzedają swe części w Magnuszewie [pow. mak.] Pietraszowi Gąsię z S. za 100 kóp gr pras. (MK 3, 39v); 1424 Mikołaj Kot z Magnuszewa zamienia z Janem z S. swą cz. w Wolicy Służewskiej za jego części w Magnuszewie i Siedlcu, zatrzymując pr. prezenty kośc. w S. (MK 3, 40); 1425 Miczek z S. sprzedaje swą cz. w Magnuszewie za 100 kóp gr pras. Mikołajowi Kotowi z Magnuszewa (PP 5 nr 216);

1425 bracia Stanisław Hur i Paweł Miedźwiedź z S. (Warsz. 1, 195av); 1426 Miczek inaczej Bryszek z S. odstępuje Pawłowi i Mikołajowi z Zerznia swe dziedzictwo w Mirowicach za 100 kóp gr pras., które był winien za posag swych córek (PP 5 nr 332); 1427 Hanka c. Marcina z S., ż. Bogusława z Wąsów sprzedaje Pawłowi Miedźwiedziowi z S. swą cz. w S. za 50 kóp gr pras. (PP 5 nr 520); 1428 Jan Wierzbięta [z S.] ma stanąć przeciw Andrzejowi z Młochowa pod karą przepadku wójtostwa w Kaleni [pow. tarcz.] na rzecz księcia (Warsz. 2, 22); 1429 Paweł Niedźwiedź z S. [h. Wierzbowa-Radwan] (PP 6 nr 51); 1429 Jan Łuczyc z S. i Mikołaj Bryszek z Wolicy Służewskiej przeprowadzają podział dziedzictwa Wolica Służewska, wymieniając się gajami i płosami; pastwiska pozostaną wspólne (Tarcz. 5, 27-7v); 1430 Janusz Długi z S., spłaciwszy Katarzynie wd. po Janie z S. 2 kopy i 15 gr, będzie mieć połowę cz. Stanisława Hura [z S.] (Warsz. 2, 59); 1432-33 Wierzbięta z S. (Warsz. 2 k. 121, 225); 1434 Janusz z S. sprzedaje Wojciechowi z Wilczy Dąbrówkę w z. czer. (MK 3, 137v); 1434 Gotard z S. i jego matka (Warsz. 2, 254); 1434 Stanisław Hur [z S.] ma odstąpić Piotrowi Gąsięciu swą cz. w Magnuszewie (Warsz. 2, 260); 1435 wg zeznań świadków Wolica Służewska była włas. Gotarda, a została osadzona po wydaniu prawa na S. (ZR nr 465); 1436 Paweł Miedźwiedź z S. odstępuje Ziemakowi z S. swą cz. w S. za całą cz. dziedzictwa Zbrosza [z. czer.] i pewną sumę pieniędzy; Strzechna c. Mikosza inaczej Miętusa ze Świdna, ż. Pawła daje na to zgodę (MK 3, 180v); 1436 Greta c. Jana Łuczyca z S., ż. Wisława z Nieksyna kwituje swego br. Gotarda z S. z zadośćuczynienia za dobra (MK 3, 186); 1439 Jakub syn Wierzbięty z S. sprzedaje Mikołajowi z Siedlca całą cz. swą i rodzeństwa w S., wyłączając 1/2 tego dziedzictwa, którą posiada Dorota wd. po Wierzbięcie; strony mają pr. użytku lasów dla domów swoich i swoich kmieci; Jakub ręczy za swoje rodzeństwo Bartłomieja, Jana, Katarzynę, Beatę, Annę i Małgorzatę (MK 3, 232v);

1441 Ziemak z S. rozjemca (MK 3, 256v); 1446 wyrok sądu ziem. czer. w sprawie między Wincentym abpem gnieźn. a Ziemakiem z S. i jego ż. Dorotą o dobra Ostrów inaczej Łęg [w par. Konary, z. czer.] (MS 5 nr 9475); 1447 ks. Bolesław IV daje Gotardowi z S. przywilej pr. niem. na S. i Wolicę Służewską, w której jest Bryszek, oraz zwalnia go od kar sąd. (MK 4, 50); 1447 Paweł Miedźwiedź z S. odstępuje Ziemakowi z S. swą cz. S. za jego cz. Zbroszy w z. czer. i za 120 kóp gr posp. Strzechny c. Mikosza Miętusa ze Świdna, ż. tegoż Pawła Miedźwiedzia, ale Janusz z S. odwołuje tę transakcję prawem bliższości (MK 4, 57v); 1448 Piotr z S. sprzedaje z pr. odkupu 2 grz. w półgr czynszu rocznego z S. szpitalowi Ś. Marcina w Warszawie z fundacji szl. Katarzyny c. Grzymisława z Borzewa, wd. po zm. Czamborze z Koczurowa, za 20 kóp w półgr (MK 4, 138-138v); 1449 Ziemak i Piotr z S. h. Wierzbowa (MZH nr 56); 1449 Piotr z S. sprzedaje opatrz. Stanisławowi Koziemięso mieszcz. warsz. 4 kopy gr w półgr czynszu rocznego w swej cz. S. za 50 kóp w półgr z pr. odkupu z przeznaczeniem na ołtarz w koleg. warsz. (MK 4, 143v-145); 1449 Gotard z S. sprzedaje 1 kopę gr czynszu rocznego z jego dóbr S. i Bryszkowa Wola [Wolica Służewska] wikariuszom koleg. warsz. z pr. odkupu (MK 4, 15); 1453-55 Gotard syn Ziemaka z S. → p. 6; 1454 Gotard z S. h. Wierzbowa (MZH nr 108); 1454 Jakub Wierzbięcic z S. h. Wierzbowa (MZH nr 109); 1454 Jakub z S. zastawia pod karą przepadku cz. w Jakaci Piotrowi Gąsię z Magnuszewa stolnikowi wysz. i ją traci; brat Jakuba Bartosz i br. stryjeczny Jan z Siedlca (MK 5, 145v); 1456 Ziemak, Piotr, Jakub i Wierzbięta oraz Mikołaj pisarz konsystorza warsz. z S. uzyskują wypis dokumentów ks. Konrada [I] w transumpcie ks. Janusza I z 1378 (Warsz. 3, 173-176; NKDMaz. 3 nr 204; SuprUzup. 147); 1458 [?] Dorota c. zm. Załogi z Gośniewic [-Ołdaków, pow. grój.], ż. Ziemaka z S. sprzedaje cz. ojcowizny w Smoniewicach w z. czer. za 50 kóp w półgr (MK 4, 166v; MK 60, 251); 1458 ugoda o wytyczeniu granicy między dobrami Ziemaka z S. a dobrami Piotra i Jakuba ze Służewca i Jemielina pod zakładem 50 kóp (ZR nr 1084); 1468 córki Jana z Pogroszewa, Anna ż. Jana z S. i Katarzyna ż. Jurka z S., kwitują swego br. Michała [z Pogroszewa] z zadośćuczynienia (MK 5, 88v); 1468 Piotr z S. sprzedaje Janowi Gąsię z Magnuszewa cz. ojcowizny w Jakaci za 60 kóp gr w półgr (MK 5, 94v); 1468 Ziemak dz. z S. z synem Gotardem bakałarzem okazali dok. z 1245 na S. (AE II 225v-226; NowND 286); 1468 zakład między Ziemakiem z S. i jego synem Gotardem h. Wierzbowa a Maciejem kan. warsz. i plebanem w S. (MZH nr 300); 1472 Michał [ze S.?] miał dać wyprawę szl. Janowi synowi Gotarda z S. po swojej siostrze Annie (ZR nr 1346);

1473 Stanisław syn Jakuba z S. → p. 6; 1473-1512 Piotr Służewski → p. 5; 1474 Piotr [Żyrdzioch] z S. z c. Agnieszką odstępują swe wójtostwo we wsi biskupiej Kacice z młynem księdzu Stanisławowi z Wolicy Służewskiej za jego cz. ojcowizny tamże (Ep. 10, 88); 1475 ks. Bolesław V daje Gotardowi bak., Jakubowi, Wierzbięcie, jak również Andrzejowi i Franciszkowi ss. zm. Piotra Żyrdziocha, Janowi i Jerzemu dziedzicom z S. pr. nieodpowiednie i zwolnienie od kar sąd. (MK 9, 57v); 1475 zakład między Ciołkami z Powsina a synami zm. Piotra [Żyrdziocha] z S. h. Wierzbowa (MZH nr 471); 1476 Agnieszka c. zm. Piotra Żyrdziocha z S., ż. Jana ze Staniszewic kwituje swą matkę Elżbietę oraz rodzeństwo Andrzeja, Franciszka i Katarzynę z zadośćuczynienia za dobra (MK 9, 71); 1476 Agnieszka, Andrzej i Franciszek dzieci zm. Piotra z S. sprzedają wójtostwo w Kacicach wsi bpa płoc. w dobrach pułt. wraz z młynem za 80 kóp gr i 10 łokci sukna amsterdamskiego (Ostrodomiensis) Janowi Sosze mieszcz. pułt. (Ep. 10, 159); 1478 ks. Bolesław V zobowiązuje Andrzeja Ciołka z Powsina jako karę za zabicie szl. Piotra z S. płacić dożywotnio rocznie po 2 kopy gr w półgr (MK 9, 105v); 1485 ks. Bolesław V daje swemu marszałkowi Aleksemu z Nadarzyna oraz Janowi synowi Gotarda, Mikołajowi synowi Jakuba, Michałowi synowi Jana i Franciszkowi synowi Piotra, dziedzicom z S. pr. nieodpowiednie oraz uwalnia ich od kar sąd. (MK 9, 171v); 1489 zakład między Marcinem ze Służewca h. Dołęga a Mikołajem i Michałem z S., Janem z Wolicy Bryszkowej, Wielisławem i Gotardem z Dąbrówki h. Wierzbowa (MZH nr 682); 1490 Michał Służewski uczestniczy w najeździe szlachty z poddanymi i rabunku dóbr Miedzeszyn prepozyta bł. (AC 2 nr 1876); 1491 zakład między Maciejem z Rokitek h. Jasiona i Michałem z S. h. Wierzbowa (MZH nr 708); 1496 szl. Mikołaj Wierzbięta z S. jest winien 2 kopy gr w półgr księdzu Andrzejowi z Witek pleb. w Wielkiej Woli (Warsz. 7, 734); 1496 Katarzyna c. Piotra z S., ż. Mikołaja Wojeńskiego [?] kwituje swego br. Franciszka z S. z zadośćuczynienia za dobra (MK 9, 208v); 1499 Jan Łomieński wyłowił w sadzawce w S. ryby wart. 10 kóp (ZR nr 1888); 1499 Francz z S. rozjemca (MK 18, 131);

1502 Piotr Ziemak z S. → p. 6; 1504 Michał z S. sprzedaje czynsz roczny ze swoich dóbr w S. i Brzyszkowej Woli [Wolica Służewska] na ołtarz w koleg. warsz. z pr. odkupu Maciejowi Kierzkowi wikariuszowi i altaryście tej koleg.; na transakcję godzi się Dorota ż. Michała, c. Mikołaja z Kozyr (MK 18, 208v); 1507 ks. Anna regentka pozywa Piotra pleb. i dziedzica z S. za pozwanie poddanych książ., w tym Michała z S., poza księstwo maz. do Krakowa do sądu duch.; sąd książ. skazuje tegoż Piotra na 200 kóp gr w półgr dla władzy książ. i zakazuje mu dalszego pozywania rzeczonych poddanych książ. do Krakowa; pełnomocnik tegoż Jakub Bielawski odwołuje się do sejmu maz. (Tarcz. 5, 259v; Sobol 63); 1512 Piotr pleb. i dz. z S. zapisuje Jakubowi Bielawskiemu synowi zm. Mikołaja z Bielawy dług na swej cz. S. pod karą przepadku (MK 32, 70v); 1516 Andrzej syn Franciszka Służowski → p. 6; 1517 Jan syn Michała z S. jest oskarżony o udział w opozycji cz. szlachty przeciw dalszym rządom regencyjnym ks. Anny Konradowej (OBA 21341, 5; RegTheut. 1/3 nr 21341; Warsz. 11 k. 504, 511, 515, 517-520); 1517 pan Michał Służewski ma wierzytelność 5 kóp gr (RadWS nr 1209); 1521-25 Mikołaj Wierzbięta z S. → p. 6; 1523 Michał syn zm. [?] z S. sprzedaje księdzu Bartłomiejowi z Pogroszewa bak. sztuk wyzw. 1 grz. krak. czynszu rocznego ze swoich dóbr z pr. odkupu na erygowanie altarii w koleg. warsz. za 10 kóp gr w półgr (MK 32, 190); 1523 Stanisław syn zm. Jana z Zastowa sprzedaje z pr. odkupu altaryście warsz. Aleksemu z S. czynsz roczny 1 grz. krak. z Zastowa i Lipin za 10 kóp gr w półgr (MK 32, 191); 1526 ks. Anna [Konradówna] potw. przywileje dziedzicom z Ruśca i Nadarzyna oraz Franczowi, Mikołajowi Wierzbięcie i Michałowi dziedzicom z S., a także Jakubowi Bielawskiemu z Bielawy; zwalnia ich wsie od wszelkich poborów z wyjątkiem wojennych, które ustanowi księżna z radą i posłami ziemskimi, i na które udzieli zgody szlachta z księstwa (MK 41, 151v); 1528 Franciszek Służewski → p. 6; 1528 w S. 7 wł. os. (ASK I 27, 713);

1531 Michał z synem Janem z S. h. Wierzbowa (Warsz. 16, 370); 1531 Jan syn Michała z S. oskarżony o to, że z 3 najemnikami spalił ojcu gumno w S. z żytem, jęczmieniem, owsem, grochem, prosem, tatarką, sianem w brogach i 2 stodoły siana, spiżarnię z całą żywnością i chlewy, czyniąc szkodę 500 kóp gr w półgr (ZR nr 2540); 1563 Andrzej i Jan Wierzbiętowie Służewscy h. Radwan z S., Stanisław podsędek warsz. (MH 9, 42); 1563 Andrzej syn zm. Michała Służewskiego (KnapWar. 51); 1580 pobór od 2 1/2 wł. os. w 3 działach (ŹD 259); 1584 Służewscy h. Radwan (Papr. 356-357, 359); 1790 S. z młynem (TarDym.); XIX w. wieś S. ma ponad 20 wł., folw. 20 wł. (SG 10, 863); XIX w. folw. S. ma ok. 15 wł. (SG 13, 486).

4. 1447 pr. niem. → p. 3.

5. 1238 Paweł bp pozn. eryguje kościół par. w S. pw. NMP i Ś. Katarzyny; nadaje mu dzies. z S. (AE II 226v; NowND nr 1; NowDzieje 2, 522); 1395 Świętosław z Łęgu kanclerz kat. pozn., oficjał maz. rozsądza sprawę szl. Mikołaja z Sopęchów dziedzica Kozechów i Pawła plebana w Raszyńcu o spłatę dzies. z pola Kozechy, polecając Mikołajowi płacić ją kościołowi w S., gdzie przyjmuje sakramenty (AE II 227v; NowDzieje 2, 236); 1402 Wojciech bp pozn. potw. wyrok z 1395 w sporze między plebanami Adamem z S. i Pawłem z Raszyńca (AE II 227; NowDzieje 2, 236); 1427 Piotr wikariusz z S. (Zakr. I nr 2770); 1429 ksiądz Paweł mgr sztuk wyzw., pleb. w S. (Tarcz. 5, 27); 1430 tenże Paweł z Grąbczewa pleb. w S. (beneficjum o 12 grz. sr. dochodu) uzyskuje prowizję pap. na kanonię kat. płoc. po zm. Macieju synu Falisława [z Nieksyna] (BulPol. 4 nr 2428); 1437 Abraham pleb. z S. (Warsz. 2, 166); 1444-68/69 Maciej z Kopanej kan. warsz., pleb. w S. (MK 3, 305v; MZH nr 300; Piber 218-220); 1468 tenże Maciej pleb. w S. zawiera ugodę z Ziemakiem i Gotardem dziedzicami z S. (AE II 225v); 1472-73 proces o pr. patronatu kośc. w S. między Radwanami z S., Magnuszewa, Nadarzyna, Ruśca i Rakowa, a także Gozdawami z Bielawy (NowDzieje 2, 522); 1473-1512 Piotr Służewski dziedzic i pleb. w S. (NowDzieje 2, 522; MK 32, 70v; Piber 220-222); 1530 Stanisław z Budy [?] pleb. w S. (NowDzieje 2, 522); 1531-47 Michał Oborski kan. warsz., pleb. w S. (Piber 266); 1603 Mikołaj Służewski pleb. w S. i Cieciszewie; uposażenie plebana: role, 2 łąki, ogród i sad, dzies. folw. i kmiece ze wsi S., Wolica Służewska, Moczydło, Wyczółki, Służewiec, Jemielino, Zbarz, Korzkiewki, Rakowo Wielkie i Okęcie; do wikariuszy należą dzies. ze wsi Włochy, Witki, Solipsy, Sojarty, Szopy i Stanclewice (Vis. 1603, 129v; NowDzieje 2, 522); XIX w. S. Poduchowny ma 56-57 mr., tj. 2 wł. (SG 10, 863; Małc. 198).

6. 1414-15 Abraham syn Borzysława z S., 1419 Adam z S. pleb. w Magnuszewie studenci Uniw. Krak. (MUK 1 nr 14-15/048, 19h/134).

1453 Gotard syn Ziemaka z S. student Uniw. Krak. (MUK 1 nr 53e/066), 1455 tenże bak. sztuk wyzw. (KProm. nr 55/10B).

1456 Mikołaj z S. pisarz konsystorza warsz. z S. → p. 3.

1473 Stanisław syn Jakuba z S. student Uniw. Krak. (MUK 1 nr 73h/259).

1491 Marcin syn Bisłakowicza z S. [?] przyjęty do pr. miej. Nowej Warszawy (PrzyjęciaNW nr 246).

1473-1512 Piotr Służewski dziedzic i pleb. w S. → p. 5.

1502 Piotr Ziemak z S. student Uniw. Krak. (MUK 1 nr 1502e/134).

1508 Jan Gołąb z S., 1512 Maciej Paluch z S., przyjęci do pr. miej. Starej Warszawy (PrzyjęciaSW nr 2, 69).

1516 Andrzej syn Franciszka Służowski z S. student Uniw. Krak. (MUK 2 nr 1516e/081).

1521-25 Mikołaj Wierzbięta z S. sędzia ziem. warsz. (PacSpis; WolffStudia 289; Bł. 5, 139v; Sobol 179).

1523 Aleksy z S. altarysta w Warszawie → p. 3.

1528 Franciszek Służewski z S. podczaszy warsz. (PacSpis; Sobol 188).

1528 Maciej Lis z S. przyjęty do pr. miej. Starej Warszawy (PrzyjęciaSW nr 420).

7. RAW 130-132; Enc. Warszawy 789 n.; Piber; M. Piber, Kościół i parafia służewska w średniowieczu, w: Służew (w druku); K. Pacuski, O rodzie RadwanówWierzbowów na Mazowszu średniowiecznym. Potomkowie Gotarda kasztelana wiskiego (tamże).

8. Kośc. par. NMP i Ś. Katarzyny z XV-XVI w. (Kunkel 327-329).